“अभिजात मराठी: वारसा आणि वाटचाल”
मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा प्राप्त झाल्यामुळे राज्यातील मराठी प्रेमींमध्ये अभिमानाची भावना निर्माण झाली आहे. हा दर्जा मिळवण्यामागे मराठी भाषेचा प्राचीन वारसा, तिच्या साहित्यिक परंपरा, तसेच समाजावर केलेला प्रभाव आहे. या लेखात आपण मराठी भाषेचा उगम, प्रवास, तिची पूर्वस्थिती, सद्यस्थिती, आणि भविष्याबाबत लोकांनी कोणती पावले उचलावीत, याची चर्चा करणार आहोत.
मराठी भाषा ही इंडो-आर्यन भाषासमूहात येते, जी संस्कृत भाषेपासून विकसित झाली आहे. “महाराष्ट्रापुरी” या प्रदेशातून मराठीचा उगम झाला असावा, असे तज्ञ मानतात. प्राचीन संस्कृत भाषेतील शास्त्र आणि धर्मग्रंथ यांवर मराठी भाषेचा प्रभाव दिसून येतो. मराठी भाषेची मूळ रुपे मध्यकालीन “अपभ्रंश” भाषांमधून विकसित झाली आहेत. पहिल्या शतकातील “महाभारत” आणि “रामायण” यांसारख्या धर्मग्रंथांमध्ये मराठी भाषेतील काही संदर्भ सापडतात. या भाषेचा विकास मुख्यतः प्राकृत आणि अपभ्रंश यांपासून झाला. १२व्या शतकात संत ज्ञानेश्वर यांनी लिहिलेल्या ‘ज्ञानेश्वरी’ या ग्रंथातून मराठी भाषा धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात स्थिरावली.
मराठी भाषेचा प्रवास तिच्या सुरुवातीपासूनच समृद्ध राहिला आहे. संत वाङ्मय, भक्तिसंप्रदायाचे साहित्य, आणि पंडितांनी लिहिलेल्या धार्मिक ग्रंथांनी मराठी भाषेला नवे आयाम दिले. संत तुकाराम, संत एकनाथ, आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्यासारख्या संतांनी मराठी भाषेला खऱ्या अर्थाने जनमानसात स्थान मिळवून दिले. संतांच्या अभंग, ओवी, आणि भारुडांनी मराठीला धार्मिक आणि सांस्कृतिक भाषेचा दर्जा मिळवून दिला. पेशवाईच्या काळात मराठी भाषेचा शाही दरबारात वापर होत असे. त्या काळात मराठी साहित्यिकांनी शाही शासनाच्या तक्रारी पत्रे, आदेश, आणि धर्मग्रंथांमध्ये मराठीचा वापर केला. पेशव्यांच्या काळात मराठीचे भाषाशास्त्रीय दस्तऐवज महत्वाचे ठरले. मात्र इंग्रजांच्या आगमनानंतर मराठी भाषेचा शैक्षणिक वापर वाढला, तसेच मुद्रणयंत्राच्या वापरामुळे मराठी भाषेचे साहित्यात नवीन युग आले. १८व्या आणि १९व्या शतकांत मराठी भाषेने नव्या साहित्यिक चळवळीच्या रुपाने पुढे वाटचाल केली. नाटककार, कादंबरीकार, आणि कवी यांनी मराठी साहित्यात आपली छाप सोडली. लोकहितवादी, गोपाळ गणेश आगरकर, आणि तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांसारख्या साहित्यिकांनी मराठी भाषेला समाज सुधारणा, विज्ञान, आणि नव विचारांचा अधार दिला. त्या काळात बालशास्त्री जांभेकर, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर, आणि इतर विचारवंतांनी मराठी भाषेचे संपूर्ण विकास साधले. मराठी भाषेची गाथा तिच्या प्राचीनतेतून समृद्ध आहे. परंतु तिला अनेक वेळा परकीय आक्रमकांच्या आघातांनाही तोंड द्यावे लागले. इंग्रजी शिक्षणाच्या प्रसारामुळे मराठी भाषेचा वापर शिक्षण आणि प्रशासनात कमी होऊ लागला. इंग्रजी भाषा शैक्षणिक क्षेत्रात प्रमुख झाली आणि मराठी भाषेला मागे सारण्यात आले.
आज मराठी भाषा ८ कोटीहून अधिक लोकांची मातृभाषा आहे आणि ती भारतातील चौथ्या क्रमांकाची सर्वाधिक बोलली जाणारी भाषा आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या शासकीय कामकाजात मराठी भाषेचा वापर अनिवार्य केला गेला आहे. परंतु, आधुनिक काळात इंग्रजी भाषेच्या वाढत्या प्रभावामुळे मराठी भाषेला मोठ्या आव्हानांचा सामना करावा लागतो. शाळा, महाविद्यालये आणि उच्च शिक्षण क्षेत्रात इंग्रजीचे महत्त्व वाढले आहे, ज्यामुळे मराठी भाषेचा वापर कमी झाला आहे. मात्र आता मराठी भाषेला समृद्ध आणि भविष्यकाळात मजबूत करण्यासाठी व तंत्रज्ञानाच्या युगात मराठी भाषेला टिकवण्यासाठी आणि तिचा प्रसार करण्यासाठी नवे तंत्रज्ञान वापरले जात आहे. विविध मराठी संकेतस्थळे, अॅप्स, आणि डिजिटल माध्यमातून मराठी भाषेचे साहित्य लोकांपर्यंत पोहोचवले जात आहे. पण आपल्याला एवढ्यावरच थांबून होणार नाही. तर मराठीतील साहित्याचा वापर वाढविण्यासाठी मराठी भाषेचे साहित्य वाचणे, लेखन करणे आणि विचारमंथन करणे आवश्यक आहे. पुस्तके, लेख, आणि साहित्यिक कृती यांचा वापर वाढवणे महत्त्वाचे राहील.
त्याचप्रमाणे शिक्षणात मराठीला प्राधान्य द्यावे लागेल शाळांमध्ये मराठीचा वापर अधिकाधिक करावा. मराठीमध्ये शिक्षण घेणे हे विद्यार्थ्यांना अधिक सखोल आणि समृद्ध शिकवण देऊ शकते. शिवाय साहित्य संमेलने आणि कार्यक्रम घेऊन मराठी साहित्यिकांच्या विचारांना प्रोत्साहन द्यावे लागेल, कविसंमेलने आणि व्याख्यानमालांचा वापर वाढवावा लागेल. अशा प्रकारच्या कार्यक्रमांमुळे भाषेचे प्रचंड प्रसार होण्यास मदत होईल. पुढे तंत्रज्ञान मोठ्याप्रमाणात या साठी प्रभावी माध्यम म्हणून उपयोगात येणार आहे. तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून प्रसार करण्यासाठी सोशल मीडिया, वेब पोर्टल्स, युट्युब, आणि इतर डिजिटल माध्यमांवर मराठी भाषेचा प्रचार जास्त करावा. यामुळे युवा पिढीला मराठीशी जोडण्यास मदत होईल. शिवाय जागतिक साहित्याचे मराठीत उत्तम अनुवाद केल्याने ती साहित्यिक कृती लोकांपर्यंत पोचवण्यास मदत होइल. मराठीतील नवे संशोधन जगासमोर यावे त्यासाठी मराठी भाषेच्या परंपरा, इतिहास, आणि साहित्यिक कलेवर संशोधन करणे गरजेचे आहे. नवीन पीढीला प्रेरणा देणारे साहित्य निर्माण करण्यासाठी संशोधनाला चालना देण्याची गरज आहे.
भविष्यात मराठी भाषेचे जतन आणि संवर्धन करणे हे आपल्या सर्वांचे कर्तव्य आहे. आणि त्यासाठीच या दिशेने पुढील काही पावले घेता येतील.
1. मराठीचा आंतरराष्ट्रीय प्रचार: मराठी भाषा केवळ महाराष्ट्रातच नव्हे, तर जगभरात पसरवली जावी. त्यासाठी परदेशात मराठी केंद्रे उघडणे, साहित्याचे जागतिक भाषांमध्ये अनुवाद करणे, हे महत्त्वाचे ठरेल.
2. अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यानंतरची पुढील वाटचाल: अभिजात दर्जा मिळाल्यानंतर मराठी भाषेच्या शिक्षणावर विशेष जोर देणे आवश्यक आहे. अभिजात भाषांच्या संशोधनात मराठीचा समावेश होऊन तिच्या संपन्नतेचा शोध लावण्याचे काम चालू रहावे.
3. लोकसहभाग आणि मराठी संस्कृतीचे जतन: सामान्य लोकांनी त्यांच्या दैनंदिन जीवनात मराठीचा वापर अधिकाधिक करावा. भाषा टिकवण्यासाठी ती बोलली जाणे आवश्यक आहे.
मराठी भाषा हा आपल्या संस्कृतीचा आणि इतिहासाचा अविभाज्य भाग आहे. तिला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाल्यानंतर आपण तिच्या संवर्धनासाठी अधिक प्रयत्नशील असायला हवे. मराठी भाषेच्या जतनासाठी शिक्षण, साहित्य, तंत्रज्ञान, आणि लोकसहभाग यांना महत्व दिले पाहिजे. भाषा टिकवायची असेल, तर तिच्या विकासाची आणि प्रचाराची जबाबदारी आपण सगळ्यांनी स्वीकारली पाहिजे. आणि सुरूवात आपल्या पासूनच केली पाहिजे.
- पल्लवी चिकारे – पळसकर
नागपूर, महाराष्ट्र.
Photo -Ratnagiri 24 news साभार .