पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांचा जन्म सप्टेंबर १९१६ मध्ये मथुरा जिल्ह्यातील नागला चंद्रभान गावात झाला. पिलानी, आग्रा आणि प्रयाग येथून त्यांनी आपले शिक्षण पूर्ण केले. पदवीच्या काळात ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघात सामील झाले आणि महाविद्यालय सोडल्यानंतर लगेचच संघ प्रचारक बनले. आपल्या अल्प हयातीत त्यांनी राजकीय क्षेत्र, तात्विक क्षेत्र, पत्रकारिता आणि लेखन क्षेत्रात अनेक महत्त्वाची कामे केली.
पंडित दीनदयाळ उपाध्याय हे तत्त्वज्ञ, समाजशास्त्रज्ञ, अर्थशास्त्रज्ञ आणि राजकारणी होते. त्यांनी मांडलेल्या तत्त्वज्ञानाला ‘इंटिग्रल ह्युमॅनिझम’ असे म्हणतात ज्याचा उद्देश ‘स्वदेशी सामाजिक-आर्थिक मॉडेल’ सादर करणे हा होता ज्यामध्ये मानव विकासाच्या केंद्रस्थानी आहे. पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांनी पाश्चात्य ‘भांडवलवादी व्यक्तिवाद’ आणि ‘मार्क्सवादी समाजवाद’ या दोन्हींना विरोध केला, परंतु आधुनिक तंत्रज्ञान आणि पाश्चात्य विज्ञानाचे स्वागत केले. तो भांडवलशाही आणि समाजवाद यांच्यातील एका मार्गाच्या बाजूने होता ज्यामध्ये दोन्ही व्यवस्थांचे गुण उपस्थित होते परंतु त्यांच्या अतिरेक आणि अलगाव सारखे दोष नसतात.
त्यांच्या मते, भांडवलशाही आणि समाजवादी विचारसरणी केवळ मानवी शरीराच्या आणि मनाच्या गरजा लक्षात घेतात, म्हणून ते भौतिकवादी उद्दिष्टांवर आधारित असतात, तर मानवाच्या संपूर्ण विकासासाठी त्यांच्याबरोबर आध्यात्मिक विकास देखील आवश्यक असतो. तसेच, त्यांनी वर्गहीन, जातीविरहित आणि संघर्षमुक्त समाजव्यवस्थेची कल्पना केली.
अखंड मानवतावादाची वर्तमान प्रासंगिकता-
इंटिग्रल ह्युमॅनिझमचा उद्देश व्यक्ती आणि समाजाच्या गरजा संतुलित करून प्रत्येक माणसाला सन्माननीय जीवन सुनिश्चित करणे आहे. हे नैसर्गिक संसाधनांच्या शाश्वत वापरास समर्थन देते जेणेकरून ती संसाधने पुन्हा भरली जाऊ शकतात.
आज जागतिक स्तरावर मोठी लोकसंख्या दारिद्र्यात जगत आहे. जगभर विकासाची अनेक मॉडेल्स सादर करण्यात आली परंतु अपेक्षित परिणाम साधले गेले नाहीत. म्हणून, जग एकात्मिक आणि टिकाऊ विकास मॉडेल शोधत आहे. अखंड मानवतावाद हे असेच एक तत्वज्ञान आहे जे त्याच्या स्वभावात एकात्मिक आणि टिकाऊ आहे.
अखंड मानवतावाद केवळ राजकीयच नाही तर आर्थिक आणि सामाजिक लोकशाही आणि स्वातंत्र्य देखील वाढवतो. हे तत्त्व विविधतेला प्रोत्साहन देते, म्हणून भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशासाठी ते सर्वात योग्य आहे.
शेवटी, इंटिग्रल ह्युमनिझमचे उद्दिष्ट प्रत्येक मानवाला सन्मानित जीवन प्रदान करणे आणि ‘अंत्योदय’ म्हणजेच समाजाच्या खालच्या स्तरावर वसलेल्या व्यक्तीचे जीवन सुधारणे हे आहे, म्हणूनच हे तत्वज्ञान केवळ भारतातच नव्हे तर नेहमीच प्रासंगिक राहील.