प्रजाहितदक्ष लोकनायक बापूजी अणे
१० जुलै १९३० चा दिवस उजाडला,सकाळी ६.३० ची वेळ. सर्वत्र गुरुपौर्णिमेची धामधूम सुरू असतानाच पुसद येथील पूस नदीच्या वाळवंटात लोक जमायला लागलीत. हळू-हळू मैदान गर्दीने गजबजू लागले. हजारो लोकांचा जमाव जमला होता. एवढ्यात एका तेजस्वी पुरुषाचे मैदानात आगमन झाले. सतेज मुखमंडल असलेला, कपाळावर त्रीपुंड गंध,मस्तकावर लालचुटुक पगडी,बंद गळ्याचा लांब कोट, त्यावर उजव्या खांद्यावरून लपेटून डाव्या खांद्यावरून गुडघ्यापर्यंत रूळणारे उमरेडी उपरणे, पांढरे शुभ्र धोतर ,पायात पुणेरी जोडा घातलेल्या या तेजस्वी पुरुषाचे सभा स्थानावर आगमन होताच लोकांमध्ये उत्साह संचारला.या तेजस्वी पुरुषाच्या हस्ते ‘राष्ट्रीय झेंड्याचे’ वेदोक्त मंत्रांनी पूजन करण्यात आले. ‘वंदे मातरम्’ हे राष्ट्रीय गीत म्हटले गेले. या गीतातील प्रत्येक शब्द हा उपस्थितांच्या अंगावर रोमांच आणत होता. उपस्थितांमध्ये उत्साह वाढत चालला होता. हा तेजस्वी पुरुष भाषणासाठी उभा राहताच ‘भारत माता की जय’ चे नारे उत्स्फूर्तपणे दिले जाऊ लागले.भाषणाला सुरुवात झाली.ज्यांच्या भाषणातील प्रत्येक शब्द उपस्थितांच्या अंतःकरणाला हेलावून टाकत होता, मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी लढण्याची प्रेरणा देत होता, तो तेजस्वी पुरुष म्हणजेच लोकनायक बापुजी उर्फ माधव श्रीहरी अणे.
महात्मा गांधीसोबत वैचारिक विरोध असला तरी गांधीजींच्या ‘निशस्त्र प्रतिकाराच्या’ मार्गाने होणाऱ्या आंदोलनाला बापूजी अणे यांचा पाठिंबा होता. इंग्रजांच्या विरोधात गांधीजींनी ‘कायदेभंग चळवळी’ अंतर्गत साबरमती येथे मिठाचा सत्याग्रह सुरू केला. परंतु हा सत्याग्रह समुद्र नसलेल्या विदर्भासारख्या प्रदेशात घेणे शक्य नव्हते,त्यामुळे वैचारिक प्रगल्भता असलेल्या, प्रजाहितदक्ष बापूजी अणे यांनी जंगल संपदा लाभलेल्या विदर्भात ‘जंगलचा कायदा’ भंग करण्याचे ठरवले. याचे कारण जंगलचा कायदा हा लोकांना आणि विशेषकरून शेतकऱ्यांना जाचक झाला होता. ‘जंगलच्या बंद भागातील गवत विनापरवाना कापून आणणे’ असे या कायदेभंग सत्याग्रहाचे स्वरूप होते. या कायदेभंगासाठी यवतमाळ-पुसद रोड वरील ‘धुंदी’ चे जंगल निश्चित करण्यात आले होते.
‘जंगलचा कायदेभंग’ करण्याचे स्वरूप व पुढची रणनीती बापूजींनी आपल्या भाषणांमधून सांगितली. बापूजींचे भाषण अत्यंत हृदयस्पर्शी, स्फूर्तिदायक होते. ‘हाती घेतलेल्या कार्याचे महत्व ओळखून लढा अखेरपर्यंत लढविण्याचा’ संदेश बापूजींनी आपल्या भाषणातून दिला. त्याठिकाणी असलेल्या लोकांचा जमाव हा मातृभूमीच्या स्वातंत्र्याच्या जाणिवेने प्रेरित झाला होता. सर्वांची अंत:करण देशप्रेमाने भारावलेली होती. स्वदेश प्रेम, मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठीची तळमळ या भावनांनी प्रत्येक जण भारावला गेला होता. भाषणानंतर बापूजींना ‘चांदीचा कोयता’ आणि लखलखणारा तीक्ष्ण ‘परशू’ भेट म्हणून देण्यात आला. सर्व सत्याग्रहींना पुष्पहार घालण्यात आले.सुवासिनींनी सत्याग्रही वीरांच्या मनगटावर कंकणे बांधली. सर्व लोक बैलगाडी,टांगे,सायकल, अशा शक्य त्या साधनांनी व ज्यांना साधने मिळाली नाही,ते पायदळ सत्याग्रहाच्या जागी पोहोचले. ‘धुंदी’ येथे नागपूर हून ‘इंस्पेक्टर जनरल ऑफ पोलीस’, यवतमाळ जिल्ह्याचे ‘डेप्युटी कमिशनर’ तसेच ‘डिस्ट्रिक्ट फॉरेस्ट ऑफिसर’ आणि शिपाई सुसज्ज होते. पूस नदीच्या वाळवंटात जन्मलेल्या गर्दी पेक्षा जास्त गर्दी ‘धुंदी’ येथे जमली होती आणि हि गर्दी सतत वाढत होती. डिस्ट्रिक्ट फॉरेस्ट ऑफिसरनी समोर येऊन ‘जंगल मध्ये सत्याग्रह करणे हा गुन्हा होईल’ याची जाणीव करून दिली. परंतु बापूजी आपल्या सहकार्‍यांसह सत्याग्रह करण्यासाठी झाले होते. बरोबर सकाळी ९.३० वाजता बापुजी आणि सत्याग्रहीनी गवत कापायला सुरुवात केली. पोलिसांचा ताफा हे सर्व पाहत होता. कापलेल्या गवताचे भारे घेऊन ‘जंगल का कायदा तोड दिया’ असे नारे देत सर्वजण परतले. ते आपापल्या गाडीत बसणार तोच पोलिसांच्या ताफ्याने सर्वांना अटक केली व त्यांच्यावर गुन्हा नोंद करण्यात आला. या गुन्ह्यासाठी बापूजींना ६ महिन्यांची कैद झाली. कैद झाल्याचे कळताच वणी, यवतमाळ, नागपूर प्रांतातील सर्व गावांमध्ये बंद पाळण्यात आला आणि सरकारचा तीव्र निषेध करण्यात आला.
आपल्या जीवनकाळात अफाट लोकसमुदाय लाभलेल्या माधव श्रीहरी उपाख्य बापुजी अणे यांचा जन्म २९ ऑगस्ट १८८० रोजी मूळचे ‘आंध्र प्रदेशातील’ परंतू यवतमाळ जिल्ह्यातील ‘वणी’ येथे स्थायिक झालेल्या ‘अणे’ कुटुंबात झाला. प्राचीन भारतीय संस्कृतीचे सर्व संस्कार बालपणापासून बापूजींवर झाले होते. प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण चालू असताना बापूजींना त्यांच्या कुटुंबातून प्राचीन वळणाचे शिक्षण दिले गेले. त्यांचे महाविद्यालयीन शिक्षण नागपूर येथील मॉरिस कॉलेजमध्ये झाले. वैचारिक, सांस्कृतिक विषयाचे आकर्षण असलेल्या बापुजींचा इंग्रजी व संस्कृत वाड:मय या विषयाकडे जास्त कल होता. मॉरिस कॉलेजमध्ये असताना बापूजी अणे यांचा संपर्क लोकमान्य टिळकांशी आला. कॉलेजमध्ये झालेल्या लोकमान्य टिळकांच्या व्याख्यानांचा प्रभाव बापूजी अणे यांच्यावर झाला. टिळकांच्या विचारसरणीचा व ध्येयवादाचा कायमचा ठसा बापूजींच्या जीवनावर उमटला. लोकमान्य टिळकांची राजकारणाची परंपरा तर बापूजींनी चालवलीच पण त्यांची वेद,पुराण व वाड:मयाच्या अध्ययन-संशोधनाचीही परंपरा त्यांनी पुढे चालविली. लोकमान्य टिळकांना बापूजी गुरु मानीत. त्यांचा पोषाखही लोकमान्य टिळकांसारखाच होता. महाराष्ट्रातील लोक बापूजी अणे यांना लोकमान्य टिळकांइतकाच मान देत असत आणि म्हणूनच बापूजी अणे ‘विदर्भाचे टिळक’ म्हणून देखील ओळखले जातात. ध्येयनिष्ठा, कर्मनिष्ठा, गुरुनिष्ठा, तत्त्वनिष्ठा, निर्भयता, अभ्यासवृत्ती यामुळे बापूजींचा लोकसंग्रह फार मोठा होता. त्यांच्यावरच्या जनतेच्या प्रेमामुळे जनतेने त्यांना ‘लोकनायक’ ही उपाधी बहाल केली होती.
बापुजी अणे यांना शिक्षणाविषयी फार तळमळ होती. राष्ट्रीय वृत्तीची जोपासना केली जावी या हेतूने स्थापन झालेल्या अमरावतीच्या ‘काशीबाई हायस्कूलमध्ये’ बापूजींनी शिक्षक म्हणून प्रवेश केला. घर,शाळा व महाविद्यालयातून बापूजींवर झालेल्या संस्कारांचा प्रभाव त्यांच्या अध्यापनातून अनुभवास येत होता. अध्यापन कुशलतेमुळे ते विद्यार्थीवर्गात प्रिय होते. बापूजी अणे यांच्या मते, “शिक्षणाच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांचा बौद्धिक,शारीरिक व मानसिक विकास साधला जावा तसेच शिक्षण हे देवसेवा व देशसेवा यांची जाण निर्माण करण्यास पोषक असावे”. शारीरिक, मानसिक ,नैतिक शक्तींचा ऱ्हास करणाऱ्या शिक्षणपद्धतीचा बापूजींनी कायम विरोध केला. आपल्या ‘युवाशक्तीस आवाहन’ या लेखात बापूजी विद्यार्थ्यांबाबत बोलताना म्हणतात, “विद्यार्थ्यांनी स्वदेश सेवा व स्वधर्माचे शिक्षण मिळेल अशा ठिकाणी शिक्षण घ्यावे. शिक्षण घेताना विद्यार्थ्यांनी आपल्या अंगी करारीपणा बाळगावा तसेच आज्ञाधारकता, विनयशीलता, अभ्यासूवृत्ती, चिकाटी, देशभक्ती, समाजसेवा या गुणांची जोपासना करावी.” बापूजी यांच्या मते, विद्यार्थ्यांनी सत्याच्या रक्षणासाठी व असत्याला शासन करण्याचे धैर्य अंगी बाळगावे. विद्यार्थ्यांनी जातीयता, प्रांतिकभेद व राष्ट्रविघातक विचारांपासून दूर राहावयास हवे.” बापूजींच्या मते,”शिक्षणाच्या योगाने देशसेवा व देव सेवा यांचा उद्भव विद्यार्थ्यांच्या मनात होईल असे शिक्षण विद्यार्थ्यास दिले पाहिजे. शिक्षणपद्धतीतून जर असे शिक्षण मिळत नसेल तर हा त्या शिक्षण पद्धतीतील दोष आहे. हा दोष दूर करण्याचे कर्तव्य लोकनेत्यांचे आहे.”
अभ्यासक्रमाबाबत बोलतांना बापूजी म्हणत, ”विद्यार्थ्यांमध्ये देशसेवा, राष्ट्रीयत्वाची भावना, आंतरराष्ट्रीयत्वाची जाणीव निर्माण करणारा अभ्यासक्रम शाळा, महाविद्यालयांनी राबवावयास हवा, तरच भारतीय तरुण येणाऱ्या नव्या जबाबदाऱ्या पूर्ण करू शकतील.” तळागाळातील मुलांपर्यंत शिक्षणाची गंगा पोहचावी या उदात्त हेतुने बापूजी अणे यांनी यवतमाळ येथे १९२८ साली ‘न्यू इंग्लिश हायस्कूल’ ची स्थापना केली, हेच हायस्कूल आज ‘लोकनायक बापूजी अणे माध्यमिक व उच्च माध्यमिक विद्यालय’ म्हणून ओळखले जाते. तसेच यवतमाळ येथील दत्तचौक येथे असलेले बापूजी अणे यांचे राहते घर शैक्षणिक कार्यासाठी त्यांनी उपलब्ध करून दिले. या ठिकाणी आज लोकनायक बापूजी अणे महिला महाविद्यालय सुरू आहे. या दोन्ही वास्तू लोकनायक बापूजी अणे यांच्या शिक्षणविषयक तळमळीची साक्ष देत आहेत.
बापूजी अणे यांचे आवडते विषय म्हणजे वैदिक वाड:मय, तत्त्वज्ञान, इतिहास. बापूजी अणे यांनी मराठी व संस्कृत साहित्य क्षेत्रातही मौलिक कार्य केले आहे. अभ्यासू वृत्तीच्या बापूजींनी तुरुंगात असतांना देखील महाभारताचा अभ्यास केला. ‘गणपती देवता’,प्राचीन संस्कृती विषयक लेख, लोकमान्य टिळक यांच्यावर संस्कृतमध्ये लिहिलेला ‘श्रीतिलकयशोर्णव’ सुमारे १२,००० श्लोकांचा हा विशाल ग्रंथ एक महाकाव्याच होय. ‘तिलकयशोर्णव’या महाकाव्यासाठी बापूजी अणे यांना १९७३ साली ‘साहित्य अकादमीचा’ पुरस्कार मिळाला. त्यांनी अनेक स्फुटकाव्ये लिहिली. त्यांचे राजकीय,सामाजिक, शैक्षणिक विषयावरील अनेक लेख त्यांच्या उत्कृष्ट लेखक, उत्कृष्ट कवी असल्याची साक्ष देतात. ‘विदर्भ साहित्य संघ’स्थापनेतही बापूजींचा पुढाकार होता.
बापूजींनी राजकीय चळवळ केंद्रित करण्यासाठी आणि लोकमत संघटित करण्यासाठी इसवी सन १९१५ च्या गुढीपाडव्याला यवतमाळ येथे ‘यवतमाळ जिल्हा सभा’ स्थापन केली.१९२६ साली यवतमाळ जिल्हा सभेचे पहिले अध्यक्ष म्हणून अभ्यासू वृत्तीच्या बापूजींनी तुरुंगातदेखील महाभारताचा अभ्यास केला बापूजी अणे यांची नियुक्ती झाली. यवतमाळ जिल्हा सभा हि शेतकऱ्यांच्या दैनंदिन गैरसोयीची फिर्याद ,कुळातील तंटे व ‘Land Revenue Code Bill’ दुरुस्तीचा कायदा, जिल्हापरिषद, गावपंचायती,स्वदेशी,राष्ट्रीय शिक्षण,सत्याग्रह या व अशा अनेक विषयांना अनुसरून काम करीत असे. आजही यवतमाळ मध्ये महादेव मंदीराजवळील ‘टिळक स्मारक मंदीर’ येथून ‘यवतमाळ जिल्हा सभेचे’ कार्य सुरु आहे.
लोकनायक बापूजी अणे यांनी आपल्या राजकीय कालखंडात विदर्भ प्रदेश काँग्रेस कमिटीचे अध्यक्ष, काँग्रेस कमिटीचे सदस्य, नेहरू कमिटीचे सचिव, अखिल भारतीय काँग्रेसचे कमिटीचे अध्यक्ष, राष्ट्रीय पक्षाचे सचिव, लो.टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठाचे कुलपती, सिलोन मध्ये भारत शासनाचे प्रतिनिधी, बिहार राज्याचे राज्यपाल, नागपूर उमरेड मतदारसंघातून खासदार अशी अनेक पदे आपल्या जीवनकाळात भूषविली. लोकनायक बापूजी अणे यांच्या राजकीय जीवनात महाविदर्भाची चळवळ महत्वाची ठरते. विदर्भातील जनतेची होत असलेली गळचेपी बापूजी अणे स्वतः पाहत होते आणि म्हणूनच स्वतंत्र विदर्भ राज्य व्हावे असा त्यांचा प्रयत्न होता. परंतु बापुजींचे स्वप्न अद्यापही पूर्ण होऊ शकले नाही.
स्वतःच्या मनाला योग्य वाटते आणि राष्ट्राला पोषक ठरते अशी कोणतीही गोष्ट करायला बापूजी घाबरले नाहीत. आपल्या प्रजाहिताच्या ध्येयापासून ते कधीही दूर गेले नाहीत.प्रजेच्या हितासाठी शक्य ते करण्याचा त्यांचा प्रयत्न असे. बापूजी उदारमतवादी होते. त्यांनी प्रसिद्धीसाठी कधीही खटपट केली नाही. त्यांच्या सहवासात आलेला मनुष्य अगदी त्यांचाच होत असे. त्यांच्या स्वभाव वैशिष्ट्यामुळे बापूजी अजातशत्रू ठरले. शिक्षक, वकील, वक्ता,साहित्यिक,संशोधक,कवी, धुरंदर राजकारणी,समाजसेवक अशा अनेक भूमिका यशस्वीपणे पार पडणाऱ्या लोकनायक बापूजी अणे यांचा भारत सरकारने २६ जानेवारी १९६८ रोजी ‘पद्मविभूषण’ पदवीने सन्मान केला. तसेच त्यांच्या नावाने २९ ऑगस्ट २०११ रोजी डाक तिकीटही काढले, .
या ज्ञानयोगी, कर्मयोगी लोकनायक बापूजी अणे यांच्यासाठी गौरवोद्गार काढतांना एक कवी म्हणतात, .
“कर्तुत्वाची सुवर्ण रेखा
इतिहासावर उमटून गेला ll
विदर्भवीरा लोकनायका
प्रणाम शत शत तुला ll”
अतुल गंजीवाले
लेखक हे सामाजिक, साहित्य व इतिहास विषयाचे अभ्यासक असून विविध सामाजिक संघटनांचे ते सदस्य आहेत. त्यांचे विविध विषयावरील लेख प्रकाशित झालेले असून सध्या ते लोकनायक बापूजी अणे विद्यालय यवतमाळ येथे शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत. भ्रमणध्वनी :९९२१५३१३०५